Sarufi na Matumizi ya Lugha - Class 8 Kiswahili Revision Notes

• Vihisishi
• Vivumishi
• Viunganishi
• Viulizi
• Vielezi
  • Vielezi vya Mkazo
• Ngeli pamoja Na Kirejeshi Amba
• Kirejeshi-amba
• Matumizi ya -ndi
• Matumizi ya -si
• Matumizi ya Na
• Matumizi ya katika, Ni, kwenye
• Usemi Halisi na Taarifa
• Mnyambuliko wa vitenzi
• Ukubwa na Udogo

Vihisishi

Kuelezea maana ya vihisishi
Hutumiwa kuonyesha hisi au hisia ya msemaji kidhihirisha

• Furaha
• Mshangao
• Mshtuko
• Hasira
• Uchungu
• Maumivu
• Uchovu
• Huruma
• Dharau
• Wito
• Laana

Kutunga sentensi akitumia vihisishi alivyopatiwa

Vivumishi

Vivumishi ni maneno yanayotumiwa kuelezea zaidi kuhusu nomino

Aina za Vivumishi

• A -Unganifu
• Sifa
• Pekee
• Viulizi
• Idadi
• Vimilikishi
• Viashiria

Viunganishi

Neno linalotumiwa kuunganisha neno na neno, sentensi na sentensi, wazo na wazo
Kutoa mifano tofauti ya viunganishi

• Kasoro-lakini, bali
• Kusalia kitu kimoja-ila, isipokuwa
• Kinyume na matarajio-ingawa, ijapo, ilhali
• Kulinganisha kuonyesha tofauti
• Kuongezea-aidha, mbali na, licha ya
• Kuwaongoza kutunga sentensi

A - Unganifu

Kijineno kinachotokana na kuambatanisha A na herufi tofauti kwa kutegemea ngeli

Jedwali
Ngeli                              A-unganifu
A – WA                          wa - wa
KI – VI                           cha - vya
LI – YA                           la - ya
U – I                              wa - ya
U – ZI                            wa- za
I – I                                ya - ya
U – U                             wa - wa
U – YA                           wa - ya
YA – YA                         ya - ya
I – ZI                             ya - zi
KU                                kwa - kwa
PAKUMU                      pa – pa , kwa – kwa, mwa - mwa

Mkato wa Maneno

Huhusu nomino pamoja na vimilikishi vyote vitatu
Mifano
Baba + yake = babake
Dada + yake =n dadake
Nyanya + yenu = nyanyenu
Shangazi + yake = shangaziye
Kaka + yako = kakako
Mjomba + yake = mjombake

Viulizi

Maneno yanayotumiwa kuuliza maswali
Mifano

• Nani: hutumika katika ngeli ya A – WA kujua cheo, jina , ukoo wa watu
• Nini: kujua ni kitu cha aina gani
  Hutumika katika ngeli zote isipokuwa ya A - WA
• Gani:kujua aina , jamii, hali au tabia
• Lini: kiulizi cha siku au wakati
  Hutumiwa kutaka kujua kipindi, siku au wakati wa tukio
• Wapi:ni kiulizi cha mahali
• Vipi:kiulizi cha namna gani
  Je ni neno la kuanzisha swali
• Ngapi:kuuliza idadi kamili ya vitu , vyombo katika jumla
• Pi: kubainisha kati ya nyingi ili kupata kihusika au mhusika Fulani mahususi

Vielezi

Neno linaloeleza jinsi kitendo kilivyotendeka au kufafanua zaidi kuhusu kitendo
Aina za vielezi

• Wakati
• Namna
• Jinsi
• Mahali
• Idadi
• Vuhusishi
• Tanakali
• Takriri
• Tashbihi
  Hutumika kwa
• Lini- wakati
• Wapi – mahali
• Vipi – jinsi au namna
• Kiasi gani- idadi

Mifano
Wakati               mahali                          namna
Leo                   nyumbani                       taratibu
Kesho               darasani                       harakaharaka
Juma ijayo          Nairobi                         ghafla
Mtondogoo        machoni                        kivivu

Vielezi vya Mkazo

Takriri au shadda ni maneno yanayotumiwa kutilia mkazo au kusisitiza jambo
mifano ya takriri

• salama salimini
• bure bilashi
• raha na buraha
• kufa kupona
• liwalo liwe
• haambiliki hasemezeki
• fanya juu chini
• si wa uji si wa maji
• daima dawamu
• buheri wa afya
• hakubali hakatai
• hawashi hazimi

Ngeli pamoja Na Kirejeshi Amba

amba ni kitenzi kisaidizi kinachorejelea mtendwa au mtendaji kwa kutambulisha ama kueleza zaidi ya jambo fulani
kirejeshi –o hutumika badala ya AMBA
o-rejeshi na AMBA havitumiki pamoja
mfano
Kuku ambaye alitaga ni mkubwa

Kirejeshi –amba

Kirejeshi –o cha awali na kirejessho o- cha tamati
Kufafanua jinsi ya kuambisha o rejeshi tamati na awali
o-rejeshi awali hutokea kabla ya mzizi wa kitenzi –o- rejeshi tamati hutokea mwishoni mwa sentensi

Matumizi ya –ndi

Kiainishi –ndi ni kishirikishi cha kukubali kwa msisitizo
Huambatanishwa na viwakilishi nafsi au virejeshi ili kutilia mkazo
Hutumia o-rejeshi kwenye vitenzi

Nafsi
Ndi + mimi = ndimi
Ndi + wewe = ndiwe
Ndi + yeye = ndiye
Ndi + si  = ndisi
Ndi + nyinyi  = ndinyi
Ndi + wao = ndio
o- rejeshi
ndi + ye = ndiye
ndi + o = ndio

Matumizi ya –si

Ni kiainishi cha kutilia mkazo

Huambatanishwa na viwakilishi nafsi au virejeshi ili kuleta msisitizo wa kukanusha
Nafsi
Si + mimi = simi
Si + wewe = siwe
Si + yeye  = siye
Si + sisi =  sisie
Si + wao = sio
o- Rejeshi
A –WA  si + yeye = siye     si + o = sio
KI – VI  si + cho = sicho     si+ vyo = sivyo

Matumizi ‘na’

Kiunganishi NA huambatanishwa na kiwakilishi nafsi kuonyesha PIA NA PAMOJA NA
Hutumiwa pamoja na 0-rejeshi
Nafsi
Ngeli               Na + o- rejeshi
A – WA            na+ye = naye nao
KI –VI              na + cho = nacho navyo
LI –YA              na + lo = nalo nayo
U – I                na + o = nao nayo
U – ZI              na + o = nao nazo
I – I                  na+ yo = nayo nayo
U – U               na + o = nao nao
U – YA             na + o= nao nayo
YA – YA            na +yo = nayo nayo
I – ZI                na + yo = nayo nazo
KU                   na + ko = nako 
PAKUMU         na+po  na+ko  na+mo

Matumizi ya ‘katika’, ‘ni’ , ‘kwenye’

Hivi ni vihusishi vya mahali
Hutumiwa kuonyesha kuwapo kwa kitu kilichotajwa mahali Fulani
Ngeli hubadilika hadi PA KU MU
Kuhimiza kuwa ni kosa kutumia hivi vihusishi pamoja
Kuambatanisha nomino na vivumishi

Usemi Halisi na Taarifa

Usemi halisi ni maneno yalivyotarajiwa na msemaji mwenyewe
Usemi taarifa ni ripoti au maelezo yakitolewa na mtu mwengine kutoka kwa msemaji halisi
Kueleza jinsi ya kubadilisha usemi
Usemi halisi                   usemi taarifa
leo                                   siku hiyo
Jana                                siku iliyopita/tangulia
Kesho                              siku ijayo
Viashiria hapa                 hapo au pale
Vimilikishi vya karibu       ake
Mbali kidogo                    ako
Nafsi ya kwanza              ni nafsi ya tatu
Wakati ta, ki                     nge

Mnyambuliko wa vitenzi

Kunyambua ni kurefusha mwisho wa vitenzi katika hali tofauti

• Tendeka
• Tendesha
• Tendeshwa

Katika kauli ya kutendeka vitenzi humalizika kwa ‘ka’

Kitenzi                           kauli ya kutendeka
Vuka                              vukika
Sahau                            sahaulika
Maliza                            malizika
Bomoa                           bomoka
Kula                               kulika
Lala                                lalika
Lima                               limika
Pika                                pikika
Soma                             someka
Fagia                             fagilika

Kitenzi                         tendesha                    kauli ya kutendeshwa
Lala                                laza                           lazwa
Pika                                pikisha                      pikishwa
Kimbia                            kimbiza                     kimbizwa
Rudi                               rudisha                      rudishwa
Toa                                  toza                           tozwa
Ota                                 otesha                        oteshwa
Oa                                   oza                             ozwa
Soma                             somesha                    someshwa

Ukubwa na Udogo

Maneno katika hali ya ukubwa huwa ni kukipa kitu ukubwa usio wa kawaida na pia maneno katika hali ya udogo ni kukidunisha kitu kuliko hali ya kawaida
Ngeli pia hubadilika katika hali ya ukubwa na kuwa LI- YA ,na katika hali ya udogo huwa KI – VI
Njia tofauti za kubadili maneno katika ukubwa na udogo 
Kudodosha – mw, ny na kutia j
Mfano

• ng’ombe – gombe
• Mkono – kono
• Ndama – dama

Kudodosha herufi moja na kutia ji
Mfano

• Mji – jiji

Kudodosha ki na kutia ji
Mfano

• Kisu – jisu

Kuongeza ji bila kudodoa chochote
Mfano

• Jicho – jijicho

Kutia j kwa nomino zinazoanza kwa irabu
Mfano

• uso – juso
• Uta – juta